دیوان رودکی

دیوان رودکی (۱۰۹۸ بیت بدست آمده تا امروز و شرح احوال و آثار او) 

نویسنده : ابوعبداله جعفرابن‌محمد رودکی سمرقندی
تصحیح : جهانگیر منصور

ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودکی و مشهور به استاد شاعران (زادهٔ ۲۴۴، رودک – درگذشتهٔ ۳۲۹، پنجکنت) نخستین شاعر مشهور پارسی‌سرای حوزه تمدن ایرانی در دورهٔ سامانی در سدهٔ چهارم هجری قمری و استاد شاعران این قرن در ایران است. در اشعار رودکی با باور به ناپایداری و بی‌وفایی جهان، اندیشه غنیمت‌شمردن فرصت، شادی و شادخواری روبه‌رو می‌شویم.

رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی‌گوی و پدر شعر پارسی می‌دانند که به این خاطر است که تا پیش از وی کسی دیوان شعر نداشته‌است و این از نوشته‌های ایرانیعربی نویس هم عصر رودکی- ابوحاتم رازی مسجل می‌گردد. ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته‌است. از تمام آثار رودکی که گفته می‌شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار بیت و نیز شش مثنوی بوده‌است، فقط ابیاتی پراکنده به همراه چند قصیده، غزل و رباعی باقی‌مانده‌است.

سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی است. ویژگی‌های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می‌توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست.
رودکی در بسیاری از موارد از اولین‌ها در ادبیات پارسی است. او آثار بسیاری را خلق نمود که متأسفانه جز پاره‌ای از آنها بدستمان نرسیده است. شمس قیس رازی در کتابالمعجم فی معاییر اشعار عجم خود رودکی را آفرینندهٔ رباعی دانسته و آغاز شاعری رودکی را از آنجا می‌داند که وی صدای شادی کودکی که درحال گردو بازی کردن بود را می‌شنود که از فرط شادی بابت هنر بازی خود زبان شاعری وی گشوده شده و با کلامی آهنگین می‌گوید: «غلتان غلتان همی رود تا بن گو». دولتشاه سمرقندی (قرن نهم) در تذکرهٔ معروف خود آن کودک را پسر یعقوب لیث سر سلسلهٔ صفاریان می‌داند؛ و شاعر با شنیدن آهنگ این کلام تحت تأثیر قرار گرفته و به خانه می‌رود و بر همان وزن به شاعری می‌پردازد؛ و از آنجا که اشعارش در دوبیت بودند به رباعی معروف می‌شوند. به هر حال او را مبتکر قالب رباعی دانسته‌اند.

در تذکره‌ها آمده رودکی چنگ نواز بوده‌است. می‌گویند توان و چیرگی رودکی در شعر و موسیقی به اندازه‌ای بوده‌است که نیروی افسونگری شعر و نوازندگی وی در ابونصر سامانی چنان تأثیر گذاشت که وی پس از شنیدن شعر «بوی جوی مولیان» بدون کفش، هرات را به مقصد بخارا ترک کرد. این داستان که در کتاب چهار مقاله از نظامی عروضی آمده‌است بر این قرار است که امیرنصر سامانی (یا امیری دیگر) از بخارا به هرات می‌رود و دلبستهٔ هوای هرات می‌گردد. بازگشت به بخارا را چنان فصل به فصل عقب می‌اندازد که مدت چهارسال او و ملازمانش در هرات می‌مانند. لشکریانش که دلتنگ بخارا شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند پنجاه هزار درم به او پاداش می‌دهند. رودکی نیز می‌دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف تر بنماید. از این رو قصیدهای می‌سراید و هنگامی که امیر سامانی صبوحی کرده بود، چنگ نواخته و آن تصنیف را با آواز می‌خواند؛ و امیر چنان تحت تأثیر قرار می‌گیرد که بدون آنکه کفش را در پایش کند سوار بر اسب می‌شود و مستقیم به سوی بخارا می‌تازد؛ و نقل است که کفش‌هایش را تا دو فرسنگ دنبال او می‌بردند؛ و رودکی پنجاه هزار درم از لشکریان می‌گیرد. آن قصیده اینگونه‌است:

بوی جوی مولیان آید همی           یاد یار مهربان آید همی

ریگ آموی و درشتی راه او           زیر پایم پرنیان آید همی

آب جیحون از نشاط روی دوست    خنگ ما را تا میان آید همی

ای بخارا! شاد باش و دیر زی        میر زی تو شادمان آید همی

میر ماه است و بخارا آسمان        ماه سوی آسمان آید همی

میر سرو است و بخارا بوستان      سرو سوی بوستان آید همی

آفرین و مدح سود آید همی         گر به گنج اندر زیان آید همی

از اشعار رودکی به خوبی پیداست که کور مادرزاد نبوده است. نخستین دلیل تشبیهاتی است که در شعر او یافت می شود. مثلاً یک جا می گوید:
خورشید را ز ابر دمد روی گاه گاه
چونان حصاریی که گذر دارد از رقیب
تشبیه کردن خورشید که گاه گاه از زیر ابر بیرون می آید به دلبری حصاری که از بیم رقیب هنوز روی خویش را ننموده دوباره پنهان می کند البته از آن که کور است و هرگز این دو منظره را ندیده محال است. نیز گوید:
لاله میان کشت بخندد همی زدور
چون پنجۀ عروس به حنا شده خضیب
چگونه کور می تواند لاله را به دست عروسی تشبیه کند که به حنا خضاب یافته باشد؟ و هم گوید:
وان زنخدان به سیب ماند راست
اگر از مشک خال دارد سیب
آیا ممکن است کسی که سیب و زنخدان ندیده و رنگ خال را به رخ تشخیص نداده است رخ را به رنگ سیب تشبیه کند و آن هم سیبی که خال داشته باشد؟

این کتاب شامل موارد زیر است: 

شرح احوال و آثار رودکی

آثار رودکی

اشعار به دست آمده از رودکی تا امروز

کلمات مهجور و متروک که در شعر رودکی آمده

خرید اینترنتی کتاب “دیوان رودکی”